ΙΧΩΡ -Σπύρος Β. Παυλίδης (Καθηγητής Γεωλογίας A.Π.Θ.)

ΙΧΩΡ

ΓΗ – ΓΑΙΑ, ΓΕΩΛΟΓΙΑ – ΒΙΟΓΕΩΛΟΓΙΑ

Σπύρος Β. Παυλίδης

Καθηγητής Γεωλογίας A.Π.Θ.

Εισαγωγή

Ιχώρ, ομηρική λέξη που σημαίνει : 1. αιθέριος χυμός που ρέει στις φλέβες των θεών (ή το αίμα των θεών), 2.το ίδιο το αίμα ή το υγρό που ρέει από μισοψημένο κρέας, 3. το υδατώδες μέρος των ζωικών χυμών ή το χυμό των φύλλων, 4.δηλητήριο φιδιών, 5. το πύον, 6. τα υγρά που ρέουν κατά τον τοκετό, έννοιες δηλαδή που αναφέρονται σε βιολογικά υγρά ζωτικής σημασίας, αλλά ή ίδια λέξη χρησιμοποιήθηκε επίσης ως γεωλογική ορολογία : 7, για τα ρευστά του γήινου φλοιού. Ένας παραλληλισμός που οδηγεί στην θεώρηση της ζωντανής Γης. Η λέξη χρησιμοποιείται εδώ συμβολικά για να συνδέσει την πρωτογενή αντίληψη της ζώσας Γης με σύγχρονες αντιλήψεις των γεωεπιστημών.

Η Γαία, αρχαιοελληνική θεότητα που ενσαρκώνει το ρόλο της γης ως αρχή της ζωής είναι αυθύπαρκτος και αγέννητος (Μεγάλη Μητέρα, παντοδύναμη θεά). Η Γαία ουσιαστικά ενσαρκώνει το γενικό κοσμικό πλαίσιο όπου αναπτύσσεται η ζωή ή ακόμη καλύτερα αποτελεί η ίδια ένα αδιάρρηκτο σύστημα με τη ζωή. Οι σταγόνες του αίματος του Ουρανού παραλαμβάνονται από τη Γαία ως σταγόνες ζωής. «Γαία» (Gaia) επίσης είναι μια νέα σοβαρή επιστημονική υπόθεση (θεωρία) των τελευταίων 25 χρόνων, που θεωρεί τη γη στο σύνολό της ως έναν υπεροργανισμό. Τι δεδομένα όμως διαθέτουν σήμερα οι γεωεπιστήμες για να τοποθετηθούν στον μεγάλο αυτό παραλληλισμό ;

Η γη θεωρείται ένας πλανήτης με ζωή πάνω του. Ήδη όμως άρχισε να διαφαίνεται η άποψη ότι η ίδια είναι ένας ζωντανός πλανήτης, όπου ενοποιούνται οι «ανόργανες» και «οργανικές» μορφές και διεργασίες σ΄ ένα ενιαίο αδιάρρηκτο σύνολο. Μια καινούργια θεώρηση της λειτουργίας της γης και της ζωής, που πηγάζει απ΄ αυτήν και η οποία εκδηλώνεται για δισεκατομμύρια χρόνια πάνω στο λεπτότατο και ευκίνητο φλοιό στη λεγόμενη βιόσφαιρα, τα όρια της οποίας είναι ιδιαίτερα ασαφή και περιορισμένα. Η ύλη από την οποία συγκροτείται η διαρκώς ανανεώσιμη βιόσφαιρα έχει ανακυκλωθεί πάρα πολλές φορές, τόσο στην επιφάνεια όσο και στο εσωτερικό της γης, ώστε να υπάρχει μια διαρκής αμφίδρομη σχέση «ανόργανης» και «οργανικής» ύλης.

Η μεγάλη συμβολή της Γεωλογίας στη κατανόηση της δομής και λειτουργίας του πλανήτη μας έγκειται στην κατανόηση της εξέλιξης της ζωής, όπως είναι αποτυπωμένη στα πετρώματα, στο διάβα του γεωλογικού χρόνου (περισσότερο από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια), στη διερεύνηση των «ανόργανων» συστατικών της (ορυκτά-πετρώματα), στη διαχρονική κινητικότητα-εξέλιξη του φλοιού (Τεκτονική-Γεωδυναμική) με αποκορύφωμα την ενοποιητική θεωρία (υπόθεση) των Λιθοσφαιρικών ή Τεκτονικών Πλακών (Παγκόσμια Τεκτονική) και κατ’ επέκταση στην κατανόηση των «βίαιων» εκδηλώσεων της ζωντάνιας του πλανήτη μας, σεισμών και ηφαιστειακών εκρήξεων. Σκοπός του σημειώματος αυτού δεν είναι να παρουσιάσει την ιστορία και εξέλιξη της γεωλογίας, αλλά να επισημάνει μερικές σημαντικές ανακαλύψεις και απόψεις της που συνέβαλαν σημαντικά στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης και θέτουν σήμερα μια διαφορετική θεώρηση της λειτουργίας του πλανήτη μας η οποία φαίνεται να είναι πιο κοντά στην πρωτοελληνική αντίληψη της Γαίας.

Γεωλογική γνώση.

Η Γεωλογία διερευνά ένα πολύ μεγάλο και σημαντικό κομμάτι του φυσικού μας κόσμου. Εξ ορισμού μελετά ουσιαστικά το στερεό φλοιό της Γης πάνω στον οποίου ζούμε, κινούμαστε και δημιουργούμε. Αν και αρκετές γεωλογικές έννοιες έχουν την αρχή τους στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, στον Αριστοτέλη, στο Θεόφραστο, στο Στράβωνα και άλλους πρωτοπόρους της ανθρώπινης σκέψης, η συστηματική όμως μελέτη και η αποσαφήνιση πολλών λειτουργιών της Γης ξεκίνησαν ουσιαστικά στα μέσα του 19ου αιώνα, ενώ μια λογική αντίληψη και ενιαία άποψη για το σύνολο των γεωλογικών φαινομένων εμφανίστηκε μόλις στα μέσα του 20ου αιώνα.

Μια πρώτη συμβολή της Γεωλογίας υπήρξε η σπουδή και κατανόηση του ανόργανου κόσμου, όπως συνηθίζεται να λέγεται, δηλαδή η μελέτη και ταξινόμηση των πετρωμάτων του γήινου φλοιού, των συστατικών τους, των ορυκτών και η κατανόηση της δομής της ύλης από το άμορφο μέχρι το κρυσταλλικό επίπεδο. Πέρα όμως από την περιγραφή της σύστασης του φλοιού της γης και της δομής των συστατικών του σημαντικότερη, προς την κατεύθυνση αυτή, υπήρξε η σε μεγάλο βαθμό κατανόηση των διεργασιών της δημιουργίας, καταστροφής, μεταμόρφωσης και ανακύκλωσης των δομικών υλικών του πλανήτη μας, όπου σημαντικός γεωλογικός παράγων είναι η ίδια η ζωή. Ο γεωλογικός κύκλος ή κύκλος μετασχηματισμού των ορυκτών και πετρωμάτων και η δυναμική αυτής της αέναης διαδικασίας, εκδηλώνονται στη διάσταση του γεωλογικού χρόνου. Μια κινητικότητα διαρκής και εντυπωσιακή στο γεωλογικό χρόνο, που δύσκολα γίνεται κατανοητή από τον άνθρωπο, ο οποίος έχει διαμορφώσει την αντίληψη της στατικής, ανόργανης, σταθερής γης (στεριά).

Ο χρόνος υπήρξε πάντα ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του ανθρώπου. Η γεωλογική γνώση συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση και αποσαφήνισή του. Στην καθημερινή ζωή ο χρόνος σημαίνει λεπτά, ώρες, μήνες, χρόνια, δεκαετίες. Η ιστορική μας μνήμη επεκτείνεται σε αιώνες και μερικές μόνο χιλιάδες χρόνια. Για ένα γεωλόγο η κλίμακα χρόνου είναι της τάξης δεκάδων ή εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων και κυρίως εκατομμυρίων. Οι γεωλόγοι έχουν αναπτύξει μεθόδους χρονολόγησης και ταξινόμησης των γεωλογικών συμβάντων και της εξέλιξης της ζωής, σε λογικές χρονικές σειρές, βασισμένες πάνω σε σχετικές ή απόλυτες ηλικίες πετρωμάτων και απολιθωμάτων. Η επανάσταση της ραδιοχρονολόγησης που ξεκίνησε με τον Bertam Boltwood (1905) έδωσε σαφείς απόλυτες χρονολογήσεις και έδειξε το μεγάλο βάθος του γεωλογικού χρόνου. Ο γεωλογικός χρόνος ξεκινά από το «παρόν», διαπερνά την παλαιοντολογική ιστορία του ανθρώπου (1-5 εκατομμύρια χρόνια), των θηλαστικών (60-70 εκατ. χρόνια), της ζωής στην ξηρά (500 εκατ. χρόνια), της απαρχής της ζωής στον πλανήτη μας (1-3,5 δισεκατομμύρια χρόνια), της δημιουργίας της Γης (4,6 δισεκατομμύρια χρόνια). Μέσα σ΄ αυτό το χρονικό διάστημα τα βουνά, οι κοιλάδες, η έκταση και θέση των θαλασσών, που φαίνονται να ΄ναι αιώνια συγκρινόμενα με την κλίμακα μιας ανθρώπινης ζωής, μεταβάλλονται «ραγδαία» και «συστηματικά», και φαίνονται να βρίσκονται σε μια διαρκή κίνηση κάτω από την επίδραση πολύ ισχυρών δυνάμεων. Αν μπορούσε να αναπαρασταθεί η κίνηση αυτή του γήινου φλοιού με κινηματογραφική ταχύτητα θα παρουσιαζόταν μπροστά στα μάτια μας μια ιδιαίτερα ευκίνητη, μεταβαλλόμενη Γη σαν ένας ζωντανός οργανισμός. Η ισχύς και βιαιότητα των γήινων δυνάμεων, που εδράζονται λίγα μόνο χιλιόμετρα κάτω από τα πόδια μας, εκδηλώνονται μέσα στα όρια μιας ανθρώπινης ζωής με τα «στιγμιαία» γεωδυναμικά φαινόμενα, όπως οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές εκρήξεις.

Ο γεωλογικός χρόνος είναι σήμερα έννοια «προσιτή» και «οικεία» στο σύγχρονο άνθρωπο. Συνδέεται άμεσα και επεκτείνει την εξαιρετικά περιορισμένη ιστορική και αρχαιολογική μνήμη μας σε ιδιαίτερα μεγάλο βάθος. Η γεωλογική ιστορική εξέλιξη ενοποιείται με την ανθρώπινη ιστορία, και μέσα σ΄ αυτό το πλαίσιο μπορούμε να επανατοποθετήσουμε και να εκτιμήσουμε το είδος μας και τη σχέση μας με το φυσικό κόσμο. Μετά από πολλές αλλαγές στις αντιλήψεις της κοινωνίας, στις Γεωεπιστήμες και τη Βιολογία, οι άνθρωποι, σύμφωνα με την θεωρία της "Εξέλιξης των Ειδών", δεν θεωρούνται πλέον μοναδικό και ξεχωριστό είδος στη φύση, αλλά ένα παράγωγο της ίδιας φυσικής διεργασίας με τα άλλα είδη. Η ενοποίηση της ανθρώπινης και γεωλογικής ιστορίας γίνεται με τη συμβολή της Παλαιοανθρωπολογίας, κλάδου της Παλαιοντολογίας, και της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο πλαίσιο της Τεταρτογενούς γεωλογικής εποχής (1.5 – 2 εκατομμύρια χρόνια), η οποία αντιστοιχεί στις εποχές της ανθρώπινης δραστηριότητας Παλαιολιθική, Μεσολιθική και Νεολιθική και κυρίως με την Ολόκαινη περίοδο που αντιστοιχεί στις Εποχές της ανθρώπινης δραστηριότητας Χαλκού-Σιδήρου – Σύγχρονη (τελευταία 10.000 χρόνια)

Η μελέτη και συνειδητοποίηση του γεωλογικού χρόνου από τον άνθρωπο σήμερα δίνει μια άλλη σημαντική διάσταση στην ανθρώπινη σκέψη για τη διαχρονική κατανόηση του περιβάλλοντος, τη μεταβλητότητα και ποικιλομορφία του, και την ιστορική πορεία του ανθρώπου μέσα σ΄ αυτό, ίσως αποτελεί τη σημαντικότερη συμβολή της γεωλογίας στη σύγχρονη σκέψη. Όταν σκεφτούμε ότι τον 5^ο αιώνα μ.Χ. ο μοναχός Πανόδωρος υπολόγιζε την αρχή δημιουργίας του κόσμου σε 5493 χρόνια, ότι το χρονολογικό σύστημα της Κωνσταντινούπολης δέχθηκε κατά τον 8^ο αιώνα ως έτος κτίσης του κόσμου την 1^η Σεπτεμβρίου του 5508 π.Χ., αλλά και την πολύ κοντινή εποχή του Αρχιεπίσκοπου του Armagh James Ussher (μέσα 17^ου αιώνα), όταν προσδιοριζόταν η ιστορία της γης σε 4004 χρόνια π.Χ. και του Δρ. John Lightfoot που υπολόγιζε την αρχή της Δημιουργίας στις 23 Οκτωβρίου 9^η πρωινή του 4004 π.Χ., αρχίσαμε μόλις στα μέσα του 19^ου αιώνα να συνειδητοποιούμε τη γεωλογική χρονολογική κλίμακα σε εκατομμύρια και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια (James Hutton, Charles Darwin, Charles Lyell). Η θεαματική αυτή γεωλογική αντίληψη του χρόνου δεν παύει όμως να είναι εγκλωβισμένη στην γραμμική, μονοδιάστατη, μιας κατεύθυνσης φορά του χρόνου (κατευθυντικότητα στο χρόνο ή βέλος του χρόνου).

Η γνώση της εσωτερικής δομής του πλανήτη μας, επίτευγμα των αρχών του 20ου αιώνα, η "θεωρία της Μετατόπισης των Ηπείρων" (A. Wegener) και της "επέκτασης του θαλάσσιου πυθμένα" και κυρίως η "θεωρία των Λιθοσφαιρικών (ή Τεκτονικών) Πλακών" γνωστή και ως "Νέα Παγκόσμια Τεκτονική", που ενσωματώνει τα μεγάλα γεωλογικά και γεωφυσικά φαινόμενα σε μια συνεκτική ενότητα, μόλις το τελευταίο τέταρτο του 20^ου αιώνα, έδωσαν ικανοποιητικές ερμηνείες για την ορογένεση (δημιουργία βουνών), την ηφαιστειότητα, τη σεισμική δράση, την πετρογένεση, τη μεταλλογένεση και κυρίως για την και κινηματική του γήινου φλοιού. Οι θεωρίες αυτές, που δέχονται την κίνηση των ηπείρων, δηλαδή της στεριάς, που είναι μια έννοια παγιωμένη βαθιά στην ανθρώπινη συνείδηση σαν ένα σημείο αναφοράς της σταθερότητας, μπορούν να θεωρηθούν ανάλογες εκείνης του Γαλιλαίου ότι «η Γη κινείται», μιας αντίληψης που τόσο ριζοσπαστική επίδραση είχε στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης.

Η πρόσφατη και κυριαρχούσα σήμερα στο χώρο των γεωεπιστημών "Θεωρία της Τεκτονικής των Πλακών", «μοντέλο», «υπόθεση» ή «παράδειγμα» κατά την έκφραση του Tomas Kuhn, έχει τα χαρακτηριστικά μιας μεγάλης και σημαντικής επιστημονικής σύλληψης: Απλότητα, Παγκοσμιότητα, Σφαιρικότητα και Πληρότητα, αφού γενικεύει και ενοποιεί σε πλανητική κλίμακα όλα τα επιμέρους τοπικά γεωλογικά φαινόμενα, τα οποία μέχρι τη διατύπωση της αντιμετωπίζονταν αποσπασματικά ή από ελλιπείς μη γενικευμένες θεωρίες-υποθέσεις, παρέχει τώρα ένα σαφή και ενιαίο μηχανισμό εξήγησης των γεωλογικών φαινομένων. Σήμερα εν τούτοις, η «έκρηξη στη γνώση» στο χώρο των γεωεπιστημών την οποία προκάλεσε η θεωρία αυτή στη διάρκεια των 30 χρόνων της εφαρμογής της, τείνει να την οδηγήσει στην τροποποίηση της ή την αντικατάστασή της ακόμη, στα πλαίσια μιας «νέας επιστημονικής επανάστασης». ΄Ηδη, οι γεωεπιστήμονες άρχισαν να εντοπίζουν τις αδυναμίες της και να σκέφτονται πέραν αυτής. Χαρακτηριστική είναι πλέον η προσθήκη στα τελευταία παγκόσμια γεωλογικά συνέδρια μιας νέας θεματολογίας με τίτλο: Beyond Plate Tectonics. Οι πρόσφατες γεωλογικές θεωρίες, από τη σκοπιά της νοητικής σύλληψης για την ερμηνεία φυσικών φαινομένων, μπορεί να συνεισφέρουν έμμεσα στην ανθρώπινη σκέψη, σε κοινωνικό επίπεδο, στην ευρύτητα του πνεύματος του μη ειδικού, του ερευνητή άλλων φυσικών ή και κοινωνικών φαινομένων. Η θεωρία της Παγκόσμιας Τεκτονικής αποτελεί μια μεγάλη προσφορά των γεωεπιστημών στην ανθρώπινη σκέψη. Η διδασκαλία της σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης και η μεγάλη διάδοσή της, εξ αιτίας κυρίως της απλότητας της, σε επιστημονικό και εκλαϊκευτικό επίπεδο, την έχουν κάνει ιδιαίτερα δημοφιλή και αναδεικνύουν τη σπουδαιότητά της. Η Θεωρία της Τεκτονικής των Πλακών ή καλύτερα η "υπόθεση" αυτή έδωσε στον ειδικό επιστήμονα νέα εργαλεία σκέψης και στο μέσο μορφωμένο άνθρωπο καινούργιες δυνατότητες κατανόησης του "οίκου " του, που είναι ο πλανήτης Γη.

Η γήινη λιθόσφαιρα και ιδιαίτερα ο ηπειρωτικός φλοιός της αποτελούν μοναδικό γνώρισμα του πλανήτη μας σε αντίθεση με τους άλλους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Η μοναδικότητα του οφείλεται σε δύο καταρχήν βασικά δεδομένα, στην ύπαρξη του νερού (βασικού στοιχείου της ζωής) και την τεκτονική ευκινησία του (κίνηση λιθοσφαιρικών πλακών). Ο «πλούτος» του νερού είναι εντυπωσιακός. Η υδρόσφαιρα αποτελεί επίσης ένα χώρο ενοποιημένων οργανικών-ανόργανων διεργασιών. «Δυνάμεθα να θεωρήσωμεν τον παγκόσμιων ωκεανόν περικλείοντα την Γην, όπως ακριβώς τα πέταλα ενός άνθους» γράφει ένας τεχνοκράτης ειδικός των ωκεανών από το τη δεκαετία του ’60 στη συλλογή άρθρων με το γενικό τίτλο «Η Γη στο Διάστημα». Η μαγνητόσφαιρα της Γης (ουσιαστική ασπίδα της) εκτείνεται μέχρι και 100 Km, είναι και αυτή αποτέλεσμα των διεργασιών του εσωτερικού της και ιδιαίτερα του πυρήνα της. Οι υπόλοιποι γεώδεις πλανήτες έχουν αμελητέες μαγνητόσφαιρες. Η άλλη μεγάλη μοναδικότητα του πλανήτη μας είναι η ζωή.

Η κινητική των λιθοσφαιρικών πλακών δημιουργεί τους σεισμούς και τα ηφαίστεια. Τα ηφαίστεια με τη σειρά τους δημιουργούν, ανανεώνουν και εν μέρει ανακυκλώνουν τη λιθόσφαιρα (ωκεάνιος φλοιός). Αν θεωρήσουμε τον πλανήτη μας ηλικίας της μέσης ηλικίας του ανθρώπου τότε η ανανέωση στο μεγαλύτερο τμήμα του φλοιού γίνεται κάθε περίπου τρία χρόνια. Η ανανεωσιμότητα αυτή του γήινου φλοιού δημιουργεί μια πολυμορφία γεω-οικολογικών συστημάτων, στα οποία οφείλουν την εκπληκτική ποικιλότητα τους οι μορφές της ζωής. Η κινητικότητα του φλοιού συνδέεται άμεσα με τη ζωή ή είναι και η ίδια τμήμα της ζωής. Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της Γης σε ζωντανό πλανήτη ήταν η σύσταση της ατμόσφαιρας, όπως διαμορφώθηκε στα πρώτα στάδια της γεωλογικής της ιστορίας και όπως διατηρείται σε ορισμένα βέλτιστα για τη ζωή όρια για περισσότερο από 500 εκατομμύρια χρόνια, αποτελεί τον ουσιαστικό παράγοντα διατήρησης της ζωής, ανεξαρτήτως ζωικών ειδών. Το οξυγόνο της ατμόσφαιρας, προϊόν της φωτοσύνθεσης, της ζύμωσης των βακτηριδίων και των ηφαιστειακών εκρήξεων είναι αλληλένδετο με τη ζωή. Τα βακτήρια, τα αρχέγονα αυτά ζωικά είδη, εξακολουθούν και σήμερα να παίζουν τον ουσιαστικότερο ρόλο στην ζωική-ανόργανη ανακύκλωση. Βρίσκονται παντού, στις πλέον ακραίες συνθήκες διατήρησης της ζωής (κρατήρες ηφαιστείων, βαθιά μέσα στο φλοιό, στα βαθύτερα σημεία των ωκεανών) και συμμετέχουν μέχρι και στις γεωλογικές διεργασίες. Η ζωή είναι ουσιαστικά μια γεωλογική διεργασία η ίδια. Η υπόθεση της Γαίας τονίζει ότι η ζωή είναι ο ρυθμιστής του κλίματος, το κλίμα με τη σειρά του κυμαίνεται σε ορισμένα όρια ικανά να διατηρούν τη ζωή για το καλό του ίδιου του πλανήτη.

Υπάρχουν όμως ακόμη αρκετά πράγματα γύρω από τη δυναμική της Γης τα οποία δεν καταλαβαίνουμε. Σε πρώτη προσέγγιση και σύμφωνα με την επικρατούσα επιστημονική αντίληψη, η γη θεωρείται ένας ανόργανος πλανήτης πάνω στον οποίο αναπτύσσεται ζωή. Ήδη όμως άρχισε να διαφαίνεται, στο ξεκίνημα του 21^ου αιώνα, η άποψη ότι η ίδια η Γη είναι ένας ζωντανός πλανήτης στο σύνολο του (Lovelock J.E., Lovelock & Markulis, Σαχτούρη κ.α. βλέπε αντίστοιχη βιβλιογραφία της θεωρίας της Γαίας), όπου ενοποιούνται οι «ανόργανες» και «οργανικές» μορφές και διεργασίες σ΄ ένα ενιαίο αδιάρρηκτο εξελισσόμενο σύνολο. Η αρχική ιδέα της θεώρησης της Γης ως ζωντανού οργανισμού ανήκει στον Σκωτσέζο γιατρό-φυσιοδίφη και πρωτοπόρο γεωλόγο James Hutton (τέλος 18ου αιώνα). Νέες επιστημονικές έρευνες πάνω στη «γεωφυσιολογία» του ζωντανού πλανήτη δίνουν μια καινούργια θεώρηση της λειτουργίας της Γης και της ζωής που πηγάζει απ΄ αυτήν και η οποία εκδηλώνεται για δισεκατομμύρια χρόνια πάνω στο λεπτότατο και ευκίνητο φλοιό της, στη λεγόμενη βιόσφαιρα, τα χωρικά όρια της οποίας είναι εξαιρετικά περιορισμένα και ασαφή. Ουσιαστικά βιόσφαιρα δεν υφίσταται, η ζωή αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του ανώτερου φλοιού, της επιφάνεια του κυρίως και της ατμόσφαιρας. Συμμετέχει στις γεωλογικές διεργασίες ως ένας ουσιαστικός παράγοντας. Η ανάπτυξη αυτή της επιστημονικής γνώσης θα μας δώσει τη δυνατότητα στο άμεσο μέλλον να κατανοήσουμε καλύτερα τους εαυτούς μας ως έμβια όντα, μέσα σ΄ ένα ευρύτερο όν, τον πλανήτη μας. Η Ομηρική λέξη «Ιχώρ» θα σημαίνει τότε το αίμα αυτού του υπεροργανισμού και η «Γαία» το εργαλείο σκέψης μας.

Γεω-Βιοπεριβάλλον

Οι θεμελιώδεις απόψεις (αρχές) της γεωλογίας, ακτουαλισμός και ομοιομορφισμός, δηλαδή συνεχής και ομοιόμορφη διαδικασία εξέλιξης των γεωλογικών φαινομένων σε συσχετισμό με την εξέλιξη της ζωής, συμπληρωμένες με την αντίληψη της Γης ως αυτοποιητικού συστήματος, δηλαδή ενός γήινου αυτορυθμιζόμενου – αυτoεξελισσόμενου οργανισμού (self-organized criticality), θα ωριμάζουν με την πορεία και τις δοκιμασίες του χρόνου στις γεωεπιστήμες, αλλά παράλληλα και στην κοινωνία. Επειδή βασική επιστήμη σήμερα είναι η φυσική (στις γεωεπιστήμες είναι περισσότερο η κλασική μηχανική) και οι τεχνολογικές προεκτάσεις της έχουν άμεση επίδραση στην εξέλιξη των άλλων επιστημών, κατά συνέπεια και τα κυρίαρχα μοντέλα στις γεωεπιστήμες είναι μηχανικά ή «μηχανιστικά». Το σημαντικό πρόβλημα της πρόγνωσης των σεισμών, για παράδειγμα, δεν μπορεί να βρει τη λύση του με τα μηχανικά μας μοντέλα μόνο και οδηγείται σε αδιέξοδο. Ο ρόλος των ρευστών για παράδειγμα δεν λαμβάνεται υπόψη στη μελέτη των διεργασιών της σεισμογένεσης και ρηγματογένεσης. Το νερό, στοιχείο της ζωής, φαίνεται ότι είναι πολύ σημαντικός παράγοντας στις διεργασίες του "ανόργανου" γήινου φλοιού. Τα φωτεινά φαινόμενα (φωτεινές εκλάμψεις) που συνοδεύουν πολλές φορές τους σεισμούς δεν έχουν μέχρι σήμερα ικανοποιητική ερμηνεία. Η ανταλλαγή αερίων μεταξύ ατμόσφαιρας, γήινου φλοιού και μανδύα βρίσκεται στο αρχικό στάδιο μελέτης. Πέρα από τα επιφανειακά αέρια (π.χ. υδρογονάνθρακες), που προκύπτουν από τη συνεχή αλληλοεπίδραση μεταξύ ατμόσφαιρας και εδάφους, και τα αέρια που είναι αποτέλεσμα φυσικοχημικών διεργασιών ή ραδιενεργών διασπάσεων στο φλοιό (π.χ Ραδόνιο), αέρια του γήινου μανδύα (π.χ. Ήλιον) διαφεύγουν μέσα από βαθιές ρηγματογενείς ζώνες στην ατμόσφαιρα. Η Γη φαίνεται να "αναπνέει" (γήινη διαπνοή).

Σήμερα αρκετοί επιστήμονες άρχισαν να βλέπουν τον πλανήτη μας πολύ περισσότερο από έναν «άψυχο-ανόργανο» μηχανισμό. Ίσως βρισκόμαστε στην αρχή μιας αναθεώρησης της λειτουργίας του πλανήτη και της ζωής που πηγάζει απ΄ αυτόν ή καλύτερα του «γεωβιοσυνόλου», όπου οι έννοιες «ανόργανο» «οργανικό», «άψυχο», «έμψυχο», «γη» και «ζωή» θα πρέπει να επαναπροσδιοριστούν, γιατί στη φύση ο διαχωρισμός τους χάνει τη σημασία των επιμέρους εννοιών. Στην κατεύθυνση αυτή, ίσως μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα ότι ο πλανήτης μας, σαν «ζωντανό σύστημα», έχει μεγάλη πείρα και σοφία για να μας διδάξει, ώστε να μπορέσουμε να την εφαρμόσουμε και στα δικά μας ανθρώπινα προβλήματα. Υπάρχουν ακόμη σοβαροί επιστήμονες που υποστηρίζουν, μέσα από έγκυρα διεθνή περιοδικά, ότι υπάρχει ένας βαθμός επίδρασης της δυναμικής της Γης (γεωδυναμικά φαινόμενα, ταχύτητα περιστροφής της Γης) πάνω στην ανθρώπινη σκέψη, ένας συγχρονισμός δηλαδή ανθρώπινου μυαλού-Φυσικού κόσμου.

Ο πλανήτης Γη διαρκεί και εξελίσσεται για περισσότερο από 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια, ως γεωβιοσύνολο, δεν είναι εύθραυστος. Η ζωή εξελίσσεται, με μικρές ή μεγάλες αλλαγές, ως τμήμα της λειτουργίας του για περισσότερο από 3 δισεκατομμύρια χρόνια. Όμως το ανθρώπινο είδος, όπως και άλλα είδη, είναι εύθραυστο. Η παλαιοντολογική ιστορία της Γης δείχνει σαφέστατα αφανισμούς και αντικαταστάσεις ειδών, ζωική ανανέωση. Εμείς ως ανθρώπινο είδος έχουμε αναπτύξει ευφυή συστήματα με σκοπό την υποστήριξη της ζωής μας. Παρόλα αυτά, πολλά από αυτά τα συστήματα στην παρούσα φάση δεν μπορούν να δώσουν λύσεις, ενώ μερικά άλλα περιέχουν το δυναμικό να μας εξαφανίσουν σαν είδος. Χρειαζόμαστε νέα συστήματα, νέες τεχνολογίες, έτσι ώστε να χρησιμοποιήσουμε την ενέργεια, το έδαφος, τα ορυκτά, και γενικά τις διάφορες φυσικές και νοητικές πηγές του «ίδιου του οργανισμού μας» (Γη) με μεγαλύτερη φρόνηση. Είναι διαφορετική η προσέγγιση της διατήρησης του περιβάλλοντος ευνοϊκού για τη ζωή, που κυριαρχεί στην επιστημονική και πολιτική οικολογική σκέψη σήμερα, και εντελώς άλλο πράγμα να συνειδητοποιήσουμε ότι το περιβάλλον σα σύνολο, μικρό κομμάτι κι ο άνθρωπος, αποτελεί μέρος του σώματος ενός γήινου αυτοποιητικού συστήματος. Η πρωτογενής αντίληψη της «Γαίας» ίσως μας βοηθήσει στην νέα αυτή κατεύθυνση αντίληψης. Απαιτούνται νέου τύπου συνεργασίες και νέες αντιλήψεις για τον έλεγχο της κατάστασης της Γης. Χρειαζόμαστε περισσότερους ειδικούς, συνένωση των γνώσεων που προέρχονται από τις γεωεπιστήμες, τις βιοεπιστήμες και την τεχνολογία, αλλά και την κοινωνιολογία και την οικονομία, καθώς επίσης και ευρύτερη ανταπόκριση και συμμετοχή του ενεργού πολίτη, ώστε να αναπτυχθούν προηγμένα συστήματα αντιμετώπισης της εντελώς νέας κατάστασης που διαμορφώνεται στον πλανήτη μας, ή πιο απλά για να αποφύγουμε περιβαλλοντικές και οικονομικές καταστροφές με σημαντικές κοινωνικές συνέπειες.

Σ. Παυλίδης

Pavlides@geo.auth.gr

Γενική Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Back, P., "How Nature Works: The science of self-organized criticality". Springer-Verlag, New York, (1996).

Belousov, V. "Essays on the history of Geology" GEON Moscow, 122 pp.

Βουγουκαλάκης, Γ. "Πετρολογική, Γεωχημική και Ηφαιστειολογική μελέτη των Πλειοκαινικών Ηφαιστείακών Σχηματισμών της Αλμωπίας". Διδακτ. Διατριβή. Τμ. Γεωλογίας. ΑΠΘ (2002)

Γραμματικάκης, Γ. "Η κόμη της Βερενίκης". Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. 142 σελ. (1995).

Γραμματικάκης, Γ. "Η αυτοβιογραφία του Φωτός» Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. (2005)

Cox, A., and Hart, R.B. "Plate Tectonics: how it works", Blackwell Sc. Publ. (1986).

Derr, J.S., "Earthquake lights: a review of observations and theories", Bull. Seismol. Soc. Amer. 63, 2177-2187 (1973).

Δ. Θεοχάρης, «Νεολιθική Ελλάς», Έκδοση Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (1973).

Fredrickon, K.J. and T.C. Onstott. Microbe Deep inside the Earth. Origin of Life.(2002).

Geller, R.J., D.D. Jackson, Y.Y. Kagan, and F. Mulargia. "Earthquakes cannot be predicted", Science 275, 1616-1617, (1997).

Gold, T. and Soter, S. "Fluid ascent through the solid lithosphere and its relation to earthquakes", Pure & Appl. Geophys. 122, 492-530 (1985).

Holmes, A.., "Principles of Physical Geology" 3rd Ed. VNR (UK). (1984).

Isacks, B., Oliver, J., and Sykes, L.R., "Seismology and the new global plate tectonics", J. Geoph. Research. 73, 5855-5899.

Κακριδής, I., Γ. Χριστόπουλος, Ι.Μπαστιάς "Ελληνική Μυθολογία".. Εκδοτική Αθηνών, 1986.

Kuhn,T.S., "H δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων" The University of Chicago. Εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα (1981).

Leakey, R.E. & R. Lewin. "Origins" Macdonald and Jane's. London (1977).

Lombardi, S., and Reimer, G.M. "Radon and helium in soil gases in Phlegrean Fields, central Italy", Geoph. Res. Lett., 17, 849-852. (1990).

Lovelock, J. E.. ΓΑΙΑ, Μια νέα θεώρηση στη ζωή του πλανήτη (GAIA, a new look at life on Earth 1979). AQUARIUS. 227 σελ. (1993).

Lovelock, J. E., GAIA, Medicine for an ailing planet. Gaia books. 192pp. (2005).

Lovelock, J. E. and Markulis, L.. Gaia and Geognosy. In “Global Ecology: Towards a Science of Biosphere”. Rambler M.B. (Ed.), 72-79. (1984).

Markulis, L. The Symbiotic Planet: A New Look at Evolution (Ο Συμβιωτικός Πλανήτης) Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ. (1999/2002)

Morner, N-A. "Global Changes: The Lithosphere: Internal Processes and Earth's Dynamicity in view of Quaternary observational data" Quartern. Intern. V2, 55-61. (1989).

Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα. Εγκυκλοπαίδεια (Ελληνική έκδοση) Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος. Αθήνα (1993).

Plimer, I. Μήλος, Η Γεωλογική Ιστορία. ΚΟΑΝ/ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (2000).

Press, F. & Siever, R. "Understanding Earth" Freeman & Co N. York (1994).

Rona, P.A. & Scott, S.D. A special issue on sea floor hydrothermal mineralization: New perspectives. Economic Geology, 88, 1935-1976 (1993).

Ruddiman,W.F. Earth’s Climate; Past and Future. W.H.Freeman & Co, 465pp (2001).

Σαχτούρη, Ε. (Sahtouris, E). Γαία (GAIA). Νέα Σύνορα (1989).

Scholz, C.H., "The Mechanics of Earthquakes and Faulting"; Cambridge University Press, (1990/2000).

Tributsch, H., "When the snakes awake: animals and earthquake prediction". MIT Press, Cambridge, Mass., (1982).

Westbroek, P. Life as a Geological Force, Dynamics of Earth. W.W. Norton (1992).

Wezel, F-C. "Influence of Earth Dynamics on Innovations in Human Thought" Modern Geology Vol.13, 287-294, (1989).

Wezel, F-C., "Losing contact with mother Earth" Metamorphosis, TERRA Nova, 2, 5, 507-508, (1990).

Wood, R. M., "The dark side of the Earth : the battle for earth sciences". Allen & Unwin, London, (1985).

Zebrowski, Jr., E., Perils of a restless Planet. Scientific Perspectives on Natural Disasters. Cambridge Univ. Press. (1997). 306pp.

30th International Geological Congress, Beijing, China 1996. Abstracts on "History of Geosciences" V. 3. (1996).